تعریف سیاست
واژه سیاست از «ساس» و «السیاس» به معنی «ساس القوم» یعنی قوم را سیادت کرد و امورشان را تدبیر کرد و متولی آنان شد گرفته شده است. سیاست در لغت به معنی حکومت، ریاست، داوری، مصلحت و تدبیر، عقوبت و مجازات و تربیت به کار رفته است.
دانشمندان اسلامی سیاست را اینگونه تعریف نمودهاند.
«سیاست به معنی روش اداره جامعه است» به گونهای که مصالح مادی و معنوی یکایک مردم تحقق یابد. یا به عبارت دیگر سیاست یعنی آیین کشورداری. پس با توجه به این تعریف، نوعی قداست در این تعریف به کار رفته است و بر خلاف پندار رایج با نیرنگ و فریب دادن دیگران همراه نیست دو برداشت مثبت و منفی از سیاست بوجود میآید1.
1- ر. ک به نظام سیاسی اسلام نوروزی محمد جواد ص 15
تاریخچه:
قرآن کریم علاوه بر بیان اعتقادات و احکام فردی به احکام سیاسی و حقوقی توجه ویژه دارد. آیات سیاسی قرآن بر مبنای دخالت دین در سیاست پایهگذاری شدهاند از این رو بسیاری از این آیات به مسایل حکومتی و اصول سیاست داخلی و خارجی میپردازد.
از سویی، قرآن ولایتالله و اطاعت از خداوند و پیامبرش و اولیالامر (در اینجا مراد اولیالامر حضرت علی (ع) و امامان پس از ایشان میباشد) را در طول هم میداند. خداوند در قرآن میفرماید از من خدا، رسول او و اولیالامر کسانی که ایمان آوردهاند اطاعت کنید. قرآن یک نظام سیاسی خاصی (دین+ سیاست و حکومت) را پایهریزی نموده و در مقابل نظامهای سکولاریستی (نظامهای مینی بر جدایی دین از سیاست)دمکراسی (مردم سالاری) و انسانمداری محض میایستد. ریشه بحث سیاست به خود قرآن برمیگردد.1 مسئله پرداختن به آیات سیاسی و بررسی این آیات در تاریخ تشیع مطرح شد تا اینکه در قرن 13 ه ق «شیخ محمد نجفی» در دایرهالمعارف بزرگ فقهی خود «جواهرالکلام» به مسئله مهم ولایت فقیه پرداخت. فقهای امامیه به مسئله ولایت فقیه معتقدند و آن را از ضروریات میدانند2.
1- ر.ک به جوادی آملی، عبدالله معارف ش22 ، ص22
2- ر.ک به شیخ محمد نجفی، جواهرالکلام16،178
ویژگیهای تفسیر سیاسی قرآن
1- در گرایش سیاسی تفسیر قرآن، به آیاتی که مسائل اجتماعی، سیاسی، حقوقی و ولایتی را مطرح میکند بیشتر بها میدهد.
2- در این گرایش سیاسی، مفسر کار خود را همیشه از مشاهدهی نوعی بینظمی و مشکلی که در جامعه وجود دارد آغاز میکند و بعد از تشخیص مشکل به جست و جوی راهحل مشکل میپردازد و در نهایت الگوی خود را برای درمان مشکلات از آیات قرآن ارائه میدهد.
3- پرسشهایی که مفسر آیات سیاسی مطرح میکند اینگونه است «چه کسی باید حکومت کند»، «چرا باید از حکومت پیروی کرد»1.
4- مفسر در این گرایش به حجیت عقل اعتقاد دارد و ارزش تفسیر عقلی (به معنای اخص) بهره میبرد.
5- در گرایش سیاسی، گرایش علوم اجتماعی به معنای اعم نمایان است. مفسر گاه مسائلی را که در امتهای پیشین اتفاق افتاده بررسی میکند.
6- در این نوع تفسیر، احکام سیاسی و حقوقی همراه با احکام اخلاقی بیان میشود چون همهی این احکام سیاسی و حقوقی بایستی در چارچوب اخلاق واقع شود.2
7- به مسئله وحدت امت اسلامی بر اساس آیهی «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا» و همگی به ریسمان خدا تمسک جویید و پراکنده نشوید توجه خاصی دارد.
8- مفسرا در این گرایش سیاسی از بیان ساده و روان که برای همگان قابل فهم باشد بهرهبردهاند.
1- همان منبع ص 18 (ر.ک به شیخ محمد نجفی، جواهرالکلام16،178)
2- همان منبع ص 45
نمونههایی از تفسیر (آیات سیاسی)
1- آیهی شریفهی «و اَمرُهُم شوری بینهم» (شوری-38) در اثبات لزوم شورای مسلمانان: از ویژگیهای بارز مومنان پیش و پس از تشکیل دولت اسلامی، مشورت است. چون شورا مانند نماز است نسبت به مسلمانان. اگر مومنی نمیتواند نماز را ترک نماید پس شورا و مشورت را هم نمیتواند ترک نماید.
2- آیهی شریفهی «ان الله یامرکم ان توادو الامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل» (نساء-58)
قطعاً خداوند به شما فرمان میدهد که امانتها را به اهلش برگردانید و هنگامی که میان مردم حکومت میکنید به عدالت داوری کنید.
نص آیه حکم عادلامه بین مردم بطور مطلق است و شامل همهی انبیا میشود نه تنها با مومنین بلکه با سایر مردم. عدالتورزی حق هر انسانی است چه مومن و چه کافر- دوست و دشمن- سیاه و سفید1 .
3- آیهی شریفهی «لا اکراه فیالدین» ، در دین هیچ اجباری نیست. این آیه، آیات جهاد ابتدایی را نسخ کرده و آزادی عقیده محکم است.
4- آیهی شریفهی «ویلٌ للمطففین» (مطففین-1) وای بر کمفروشان. قرآن کریم کمفروشان را سرزنش میکند.
5- آیهی شریفهی «یا ایها الذین آمنو اطیعوالله و اطیعوالرسول و اولیالامر منکم» (نساء- 59) ای کسانی که ایمان آوردهاید اطاعت کنید خدا و رسولش و اولیالامر را . این آیه اشاره به اطاعت از رهبران الهی دارد و میگوید اطاعت از رهبران الهی لازم است. 1- ر.ک: سید قطب:فی الظلال القرآن ص 1190
6- آیهی شریفهی «النبی اولی بالمومنین من انفسهم» (احزاب-6). که اشاره میکند به اینکه سخن پیامبر و رهبر الهی فصلالخطاب است.
7- آیهی شریفهی «یا ایهاالناس انا خلقناکم من ذکر و الانثی» (حجرات-13). ای مردمان ما همهی شما را از زن و مرد آفریدیم. این آیه اشاره به عدم نژادپرستی مینماید.
8- آیهی شریفهی «ان الحکم الا الله» (یوسف-40). حکومت و حاکمیت تنها از آن خدا است. این آیه اشاره به منشاء حاکمیت مینماید.
9- آیهی شریفهی «یا ایهاالذین آمنو اوفو بالعقود» (مائده-10). ای کسانی که ایمان آوردهاید به عقدهایتان وفا کنید در این آیه خداوند وفای به عقدها را لازم میداند.
10- آیهی شریفهی «الذین یاکلون الربا» (بقره-276). خداوند متعال میفرماید ربا حرام است.
در اینجا استاد گرامی، من به اختصار به تعدادی از آیات سیاسی اشاره کردم اما همانطور که مستحضر هستید کتاب الهی قرآن، مهمترین منبع حقوق و سیاست اسلامی است و در حقیقت اصلیترین منبع به شمار میرود. امید است که خداوند به ما توفیق عنایت فرماید تا در شناخت مفاهیم قرآنی منجمله شناخت آیات سیاسی تلاش مضاعفی داشته باشیم. انشاء الله. و منالله التوفیق
فهرست منابع و مآخذ
1- سید قطب، فی الظلال قرآن- دارالشروق لبنان، چ پانزدهم
2- جوادی آملی، عبدالله، حکومت دینی، مجله معارف ش22 ص22 سال انتشار 1383
3- مصباح یزدی، محمد تقی، حقوق و سیاست در قرآن، موسسه آموزشی و پژوهشی حضرت امام خمینی (ره) چاپ اول قم 1378
4- نجفی، شیخ محمد، جواهرالکلام
5- نوروزی، محمد جواد، نظام سیاسی اسلام، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ج دهم